ΣΑΝ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Μοιάζει σε μας παράξενο ότι και οι αρχαίοι είχαν παιχνίδια «εξομοίωσης» (simulators) γιατί νομίζουμε ότι χρειάζεται τεχνολογία για κάτι τέτοιο. Οπωσδήποτε χρειάζεται κάποια τεχνολογία, αλλά περισσότερο χρειάζεται τέχνη και εφευρετικότητα και αυτά δεν έλειπαν από τους αρχαίους. Άλλωστε το κάθε παιχνίδι, ως «μίμηση πράξεως», είναι ένα είδος εξομοίωσης. Στο θέμα όμως των Καταβάσεων στον Άδη κάποια πολύ ειδικά παιχνίδια έπαιξαν ρόλο. Μας είναι τόσο οικεία σήμερα για να περνάμε την ώρα μας ευχάριστα ώστε να φαίνεται δύσκολο να δούμε ότι μέσα από αυτά τα παιχνίδια οι αρχαίοι «ψυχαγωγούνταν» στην κυριολεξία: άγονταν η ψυχή τους… προς τον Άδη. Πρόκειται για τα γνωστά μας «Επιτραπέζια» παιχνίδια και την πιο πρόσφατη εξέλιξή τους: τα παιχνίδια ρόλων, τα RPG. Μόνο που οι πρόσφατες εξελίξεις είναι μόνο στην ορολογία. Επιτραπέζια παιχνίδια και παιχνίδια ρόλων υπήρχαν πάντοτε, η ιστορία τους χάνεται στα προϊστορικά χρόνια, και η πορεία τους μέχρι σήμερα όσο απίστευτο κι αν φαίνεται πρόκειται για παλαιολιθική κληρονομιά! Εκείνο όμως το οποίο τα κάνει ενδιαφέροντα στο ζήτημα της αρχαίας Ελληνικής Βίβλου των Νεκρών σε διάφορες περιόδους της ιστορίας είναι ότι ξέρουμε ότι είχαν άμεση σχέση με αυτό που λέμε «μυητικό» ταξίδι και πιο ειδικά με τις«Καταβάσεις» στον Κόσμο των Νεκρών. Είτε ως «Λαβύρινθοι» πάνω σε πέτρες, με τη μορφή που ξεκίνησε από  προϊστορικά «παιχνίδια» (ακόμα και το «κρυφτό»!) είτε ως παιχνίδια τέχνης και τύχης (παιχνίδι τέχνης είναι ένα παιχνίδι όπου οι αντίπαλοι έχουν ίσες ευκαιρίες κίνησης (π.χ. το σκάκι) ενώ ο παράγων τύχη εισάγεται σε παιχνίδια με «ζαριές». Ίσως όμως να μην είναι άσχετο ότι η λέξη «τύχη» στην αρχαιότητα σήμαινε και «τέχνη»).

Το παιχνίδι των βασιλικών τάφων της Ουρ & Το Παιχνίδι της Κνωσού



Ένα από τα παιχνίδια «πορείας» (ή «αγώνα δρόμου»), το παλαιότερο «πραγματικό» επιτραπέζιο που έχει βρεθεί με τη φυσική του μορφή το 1936 στους βασιλικούς τάφους της Μεσοποταμιακής Ουρ, είναι το «Βασιλικό παιχνίδι της Ουρ».
«Το Παιχνίδι της Κνωσού» είναι ένα από τα παλαιότερα παιχνίδια στον κόσμο, κι από τα ομορφότερα αισθητικά θα έλεγα. Ανακαλύφθηκε στην Κρήτη το 1897 από τον Έβανς στα ερείπια του ανακτόρου του Μίνωα στην Κνωσό και χρονολογείται από το 1600 π.Χ. Ονομάστηκε Μέγα Ζατρίκιο (μεγάλο σκάκι δηλαδή), αλλά είναι γνωστό και ως Το σκάκι της Κνωσού ή απλά Το Παιχνίδι της Κνωσού. Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε ούτε το όνομα που έδιναν σ' αυτό το παιχνίδι οι Μινωίτες, ούτε τους κανόνες του. Αν και ονομάστηκε Ζατρίκιο, σκάκι δηλαδή, μάλλον το παίξιμό του έμοιαζε περισσότερο με την Ντάμα ή ακόμα πιο πολύ με το Τάβλι. Να είναι άραγε «Το παιχνίδι της Ζωής»; Κάποια από τις εφευρέσεις του Δαίδαλου; Το σίγουρο είναι ότι μοιάζει υπερβολικά με το παιχνίδι της Ουρ και τα αντίστοιχα Αιγυπτιακά. Γι’ αυτό και θεωρείται πως ανήκει στην ίδια «οικογένεια» παιχνιδιών.
Αργότερα βρέθηκε και μια πήλινη πινακίδα σε σφηνοειδή (μεσοποταμιακή) γραφή που μιλούσε (κάπως ποιητικά) για το πώς παιζόταν το παιχνίδι των βασιλικών τάφων της Ουρ. Χάρη σ' αυτές τις ανακαλύψεις μπόρεσαν να γίνουν μερικές υποθέσεις για το πώς παιζόταν και το Παιχνίδι της Κνωσού που μοιάζει να είναι παραλλαγή των παιχνιδιών της Ουρ και της Αιγύπτου. Είναι μάλιστα κάπως απλούστερο από τα άλλα, αλλά και με πιο περίτεχνη κατασκευή, πράγμα που οδήγησε σε υποθέσεις ότι επρόκειτο για απλοποιημένη μορφή του Βασιλικού Παιχνιδιού της Ουρ, ή επίσης πιθανό, πρόγονός του. (Αυτό που βρέθηκε στην Κνωσό είναι βέβαια 1000 χρόνια νεότερο από εκείνα της Ουρ, αλλά θα μπορούσαν να υπάρχουν παλαιότερα ξύλινα σετ που δεν διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα). Αυτό που βρέθηκε στην Κνωσό είναι φτιαγμένο από πολύτιμα υλικά και είναι χρωματισμένο γαλάζιο, ασημί και λευκό. Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου στην Κρήτη.
Επίσης, παιχνίδια που μοιάζουν μ’ αυτά της Ουρ και της Κνωσού βρέθηκαν στην Αίγυπτο, όπου παιζόταν από το 3000 π.Χ. ως το 400 μ.Χ. Υπήρχαν αρκετές παραλλαγές μέσα σε τόσες χιλιάδες χρόνια με πιο κοντινές σ’ εκείνες της Ουρ και της Κνωσού, τα παιχνίδια Σενέτ και Ταυ. Ήταν γνωστό το πώς παιζόταν αφού η διάδοσή τους ήταν μεγάλη και κατά την περίοδο της Ελληνικής και Ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Αίγυπτο.
Αυτά τα παιχνίδια περιλαμβάνουν μια διαδρομή για τα πιόνια (ή πούλια) που αποτελείται από δύο μέρη. Τα δύο μέρη τα χωρίζει ένα κενό, ο ποταμός. Μερικές φορές τα ενώνει μια γέφυρα. Οι παίκτες έπρεπε ξεκινώντας από το ένα μέρος να υπερβούν το ποτάμι περνώντας τη γέφυρα και να φτάσουν στο απέναντι μέρος κι έπειτα, πάλι μέσω της γέφυρας να επιστρέψουν. Όλα αυτά γινόταν με ζαριές (πυραμιδοειδών ζαριών), ενώ υπήρχαν εμπόδια, «επικίνδυνα» τετράγωνα και παγίδες, και ο αντίπαλος που προσπαθούσε να «χτυπήσει» τα κομμάτια του άλλου. Ειδικά στο ποτάμι, η γέφυρα έπρεπε να δημιουργηθεί με τις κατάλληλες ζαριές και ήταν δύσκολο το πέρασμα. Σ’ αυτό το παιχνίδι βλέπουν σήμερα (από τις πληροφορίες που υπάρχουν) την Περιπέτεια της Ζωής και το ταξίδι στον Κόσμο των Νεκρών, με επιστροφή. Το πρώτο τμήμα συμβολίζει τη ζωή, με τα εμπόδια, τον αντίπαλο και τις τυχαίες ζαριές να αντιπροσωπεύουν τους κινδύνους και τις ευκαιρίες της ζωής, ενώ το δεύτερο τμήμα (στο παιχνίδι της Κνωσού πιο περίπλοκο) ήταν ο Κάτω Κόσμος. Το ποτάμι συμβόλιζε το «χάσμα» ανάμεσα στους δύο κόσμους, του ήλιου και των ζωντανών, και του σκοταδιού και των νεκρών. Αυτό το χάσμα έπρεπε να «γεφυρωθεί», οι παίκτες έπρεπε να επισκεφθούν τον κόσμο των νεκρών και να καταφέρουν να επιστρέψουν στον κόσμο των ζωντανών: μια σχηματοποιημένη αναπαράσταση της αρχαίας Ελληνικής Βίβλου των Νεκρών. Η ανεύρεση αυτών των παιχνιδιών σε τρεις διαφορετικές περιοχές που όλες είχαν κληρονομήσει το μυστικό του να «πεθάνεις πριν πεθάνεις» για να ζήσεις καλύτερα, τη Σουμερία, την Αίγυπτο και την Κρήτη δεν είναι σύμπτωση. Είναι πιο πολύ ένδειξη ότι τα παιχνίδια αυτά, και ίσως και άλλα που δεν έχουμε βρει χρησίμευαν στην «εκπαίδευση» για «Κατάβαση» στον Άδη.

Το Ποτάμι
Η παρουσία του «κενού» ανάμεσα στα δύο μέρη της πίστας έπαιζε το ρόλο του Ποταμού-Ωκεανού που χωρίζει τον ορατό κόσμο των ζωντανών από τον αόρατο κόσμο των νεκρών, που βρίσκεται πέρα από τη θάλασσα εκεί όπου δύει ο ήλιος.



Το παιχνίδι συνοπτικά

Η πίστα του παιχνιδιού της Κνωσού αποτελείται από δύο «πεδία», ένα μεγαλύτερο αρχικό και ένα μικρότερο. Ανάμεσα στα δύο «πεδία» υπάρχει ένα «χάσμα» - ο Ποταμός. Μόνο με συγκεκριμένη ζαριά μπορεί να υπερπηδηθεί το χάσμα. Το κάτω, και μεγαλύτερο τμήμα είναι 10 θέσεων και μάλλον αντιπροσωπεύει την «γη των ζωντανών». Εκεί βρίσκονται τα σημεία αφετηρίας και εισόδου, αρχικής κίνησης το πέρασμα διπλής κατευθύνσεως προς το ποτάμι και η έξοδος. Ένα άνω τμήμα 4 θέσεων, αντιπροσωπεύει τον κόσμο του Άδη (που περιλαμβάνει και δύο ασφαλείς θέσεις, καταφύγια των 2 θέσεων το καθένα, ένα για κάθε παίκτη. Ανάμεσά τους στη μεσαία περιοχή βρίσκεται η μεγάλη παγίδα, το ποτάμι. Τα δυο καταφύγια, οι τέσσερις σημαντικές θέσεις, το ποτάμι, οι δέκα (πέντε και πέντε) απλές θέσεις, οι αφετηρίες και η έξοδος είναι οι θέσεις όπου μπορούν να καταλάβουν τα πιόνια με τις κατάλληλες ζαριές. Οι ασφαλείς θέσεις είναι οι τέσσερις επάνω, εκείνες με τα "λουλούδια" (ρόδακες), και η έξοδος. Οι επικίνδυνες θέσεις, είναι το "ποτάμι" και τα τέσσερα άστρα πριν το ποτάμι (δύο θέσεις για κάθε παίκτη). Εκεί μπορεί να σε περιμένει ο αντίπαλος και να σε χτυπήσει. Το παιχνίδι παίζεται από 2 παίκτες. Ο καθένας έχει στη διάθεσή του 7 πιόνια ή πούλια, λευκά ή μαύρα. Σκοπός είναι ξεκινώντας από την "αφετηρία" τους, να καταφέρουν να βγάλουν τα πιόνια τους από την "έξοδο" του παιχνιδιού ακολουθώντας μια διαδρομή. Όποιος βγάλει όλα τα πιόνια του πρώτος κερδίζει. Από τα 7 πιόνια μπορεί το παιχνίδι να παιχτεί με όλα ή με 5 για να είναι πιο σύντομο.

Η κίνηση στο παιχνίδι



Γίνεται με Ζαριές, όπου η καλύτερη ζαριά δίνει τέσσερα βήματα. Αν καμιά κίνηση δεν είναι δυνατή τότε χάνεται η ριξιά και παίζει ο αντίπαλος. Για να ξεκινήσει κάποιος πρέπει να μπει στην πίστα, στο σημείο εισόδου της πλευράς του. Αυτό όμως μπορεί να γίνει μόνο αν φέρει 4 ή 6. Οι παίκτες ρίχνουν το ζάρι εναλλάξ μέχρι κάποιος να φέρει 4 ή 6 και να βάλει το πρώτο πούλι στην αρχική θέση. Μετά μπορεί να το κινεί στη διαδρομή, ανάλογα με το τι φέρνει το ζάρι. Με 1 κινείσαι 1 θέση, με 2 κινείσαι δύο θέσεις, με 3 τρεις θέσεις,  με 4 τέσσερις θέσεις, με 5 δεν γίνεται κίνηση και ρίχνει ο αντίπαλος, και με 6 τέσσερις θέσεις και ξαναρίχνεις. Υπάρχει στη διαδρομή ένα εμπόδιο παγίδα: το "ποτάμι". Μετρά για θέση, αλλά αν η ζαριά σε φέρει σ' αυτή πέφτεις μέσα και το πιόνι βγαίνει από την πίστα. "Γέφυρα" φτιάχνεις για να το περάσεις μόνο με ζαριά που σε στέλνει στην πρώτη θέση της αντίπερα "όχθης". Κίνηση προς τα πίσω δεν επιτρέπεται η διαδρομή πρέπει να ολοκληρώνεται. Περνώντας κα πάλι το ποτάμι πρέπει να βρεθείς στην θέση της όχθης ακριβώς. Αυτό και το επόμενο σημείο είναι τα πιο επικίνδυνα. Μια τυχερή ζαριά από τον αντίπαλο στέλνει το πιόνι εκτός πίστας και θα πρέπει να ξεκινήσει από την αρχή. Η έξοδος μπορεί να μοιραστεί με άλλο πιόνι, ακόμα και του αντιπάλου. Αν μάλιστα εκεί βρεθούν δύο πιόνια του ίδιου παίκτη τότε δημιουργούν φράγμα στον αντίπαλο που δεν μπορεί να βγει και μένει ίσως κολλημένος σε επικίνδυνα σημεία. Όποιο πιόνι φτάσει στην έξοδο μπορεί να βγει με ζαριά 4 ή 6 ή να περιμένει και η κίνηση να γίνει από άλλα.

Ειρήνη Ιωαννίδου - Αγάθη Καβακίδου - Ελένη Σαμαρά